Verrassing

Na twee intensieve dagen waarin we ‘s ochtends en ‘s middags met Robert en Henry gewerkt hebben, nemen Saudah en ik een ochtend de tijd om door onze data en hypotheses heen te gaan. Het is me duidelijk geworden dat het Luganda zich heel anders gedraagt dan de Bantoetalen die ik tot nu toe heb bestudeerd en dus moeten de hypotheses drastisch aangepast worden. Ik merk dat ik tegelijkertijd gefrustreerd ben (‘waarom doet deze taal niet gewoon wat elke welopgevoede Bantoetaal doet?’) en enorm enthousiast (‘hoe zit dit? zou het dát kunnen zijn?’).

Een voorbeeld om wat meer te vertellen over de inhoud van het onderzoek: in het Makhuwa, Zulu, Sotho en nog een aantal andere talen is de woordvolgorde afhankelijk van wat er als oude of nieuwe informatie gepresenteerd wordt. Dus als we het al een tijdje over Rashid hebben gehad, en ik wil zeggen dat hij gevallen is, dan zeg ik ‘Rashid is gevallen’. Het onderwerp is oude informatie en het staat vóór het werkwoord. Maar als ik zomaar het huis binnenkom en er dus alleen maar nieuwe informatie is, zeg ik ‘is gevallen Rashid’. Een onderwerp dat geen oude informatie is, staat dus ná het werkwoord.

Ik schetste zo’n situatie voor de informanten: stel je voor dat er gasten aankomen bij je huis en je dochter ziet ze het eerst; hoe zou ze dat aan jou komen zeggen? “De gasten zijn aangekomen,” antwoordt Robert. “Ja,” zegt Henry, “of ‘zijn aangekomen de gasten’.” Allebei de volgordes zijn correct? Ja echt, hoe ik het ook vraag of presenteer. Dan heeft oude/nieuwe informatie dus geen invloed op deze woordvolgorde in Luganda. Maar wat is dán het verschil?

Tijdens onze brainstormochtend denkt Saudah er nog eens over na en schetst wanneer ze welke zin zou gebruiken: “Als je hebt afgesproken dat de gasten rond tien uur komen, en je ziet ze aankomen, dan gebruik je de volgorde werkwoord-onderwerp. Maar als je niemand verwacht en ze zijn er plotseling, dan is het beter om onderwerp-werkwoord te hebben.” Een nieuwe hypothese is geboren: het gaat om het verrassingseffect!

Dat gaan we testen, volgende week in Masaka. We bedenken samen een aantal scenario’s waarin een gebeurtenis meer of minder verrassend is, die we dan aan de informanten voor kunnen leggen. “Stel dat je hoofddocent bent en er is een leerling –Omar- die niet zo snugger is en niemand verwacht dat hij zal slagen. Nu zijn de examenresultaten binnen en het blijkt dat hij in de top-5 van beste leerlingen staat. Je vertelt je collega’s dat hij geslaagd is. Wat zeg je?” Als onze nieuwe hypothese klopt, dan zal het antwoord zijn ‘Omar is geslaagd!’ (en niet ‘is geslaagd Omar’).

Mijn persoonlijke verrassing was dat Henry en Robert vonden dat ik ook bij één van de Baganda clans moest horen, en dus een Ganda naam nodig had. Misschien die van de apen? grapten ze. Nadat ik vertaalde wat ‘van der Wal’ ongeveer betekent, stelden ze voor dat ik ‘zij van de rivier’ kon heten: Namugga (met een ‘g’ als in ‘goal’ maar dan langer). Ik voel me vereerd en tevreden, al is het ook nog even wennen dat ik daar nu op moet reageren als ze me roepen!